1. Mở đầu: Quan niệm sống và hoàn cảnh của thi nhân
"Ngôn chí" bài 3 là một trong những tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Trãi trong tập Quốc âm thi tập. Như nhiều bài thơ khác trong tập này, bài thơ được sáng tác khi ông về sống ẩn dật tại Côn Sơn. Tên gọi "Ngôn chí" không chỉ đơn thuần là "nói chí" mà còn hàm chứa cả tâm tư, tình cảm, lý tưởng và quan niệm sống của tác giả.
Nguyễn Trãi đã sử dụng thể thơ thất ngôn xen lục ngôn bát cú Đường luật, tạo nên sự linh hoạt, nhịp nhàng, góp phần làm nổi bật tư tưởng và cảm xúc của bài thơ. Ngay từ những câu đầu, nhà thơ đã phác họa khung cảnh thanh tịnh, bình yên của cuộc sống nơi ẩn cư:
"Am trúc hiên mai ngày tháng qua.
Thị phi nào đến cõi yên hà."
Không gian sống của Nguyễn Trãi là một “am trúc”, một căn nhà đơn sơ, giản dị giữa thiên nhiên. Hình ảnh "hiên mai" càng nhấn mạnh khí chất thanh cao của bậc quân tử. Cây mai không chỉ là vật trang trí mà còn là biểu tượng của khí phách và phẩm chất cứng cỏi, thanh khiết.
Cụm từ "ngày tháng qua" gợi lên dòng chảy thời gian nhẹ nhàng, êm đềm, phản chiếu cuộc sống an yên của nhân vật trữ tình. "Thị phi" tượng trưng cho thế giới bon chen, tranh đoạt, còn "cõi yên hà" là chốn thanh bình, xa rời danh lợi. Nguyễn Trãi chọn cách "lánh đục tìm trong", trở về với thiên nhiên, giữ tâm hồn trong sạch và tận hưởng lối sống an nhàn, không màng danh lợi.
2. Quan niệm về cuộc sống giản dị, thanh bần mà cao quý
Những câu thơ tiếp theo thể hiện rõ tư tưởng sống giản dị nhưng đầy tự tại của nhà thơ:
"Bữa ăn dầu có dưa muối
Áo mặc nài chi gấm là."
Ở đây, tác giả sử dụng phép đối để nhấn mạnh sự đối lập giữa "dưa muối" – món ăn dân dã, đơn sơ – với "gấm là" – loại vải xa hoa, biểu trưng cho cuộc sống quyền quý.
Trong xã hội phong kiến, gấm vóc chỉ dành cho bậc vua chúa, quan lại. Thế nhưng, với Nguyễn Trãi, áo gấm không phải thước đo giá trị con người. Ông xem thường sự xa hoa, hào nhoáng, bằng lòng với bữa cơm đạm bạc, manh áo thô sơ.
Không phải ai cũng có thể ung dung mà sống một cuộc đời thanh bần như vậy. Chỉ những người có tâm hồn cao thượng, không bị danh lợi ràng buộc mới có thể tự tại và an nhiên với cuộc sống như thế.
3. Tình yêu thiên nhiên và sự hòa hợp giữa con người với tạo hóa
Tiếp nối dòng cảm xúc, bài thơ vẽ nên một bức tranh thiên nhiên thanh bình, đầy chất thơ:
"Nước dưỡng cho thanh, trì thưởng nguyệt
Đất cày ngõ ải, lảnh ương hoa."
Hình ảnh "nước dưỡng cho thanh" không chỉ miêu tả cảnh sắc thiên nhiên trong trẻo mà còn mang ý nghĩa ẩn dụ sâu sắc. Cũng như dòng nước cần giữ gìn sự trong lành để phản chiếu ánh trăng đẹp đẽ, con người cũng cần giữ tâm hồn thanh sạch để tận hưởng trọn vẹn những giá trị tinh thần cao quý.
Nguyễn Trãi không chỉ ngắm cảnh, mà còn chủ động hòa mình vào thiên nhiên. Ông tự tay cày đất, trồng hoa, như một người nông dân thực thụ. Đây không chỉ là công việc lao động đơn thuần mà còn là cách để nhà thơ gắn kết với đất trời, tìm thấy niềm vui trong cuộc sống bình dị.
4. Cảm hứng dâng trào và niềm vui khi hòa mình vào thiên nhiên
Đến hai câu thơ cuối, cảm xúc của thi nhân như dâng trào mãnh liệt:
"Trong khi hứng động vừa đêm tuyết
Ngâm được câu thần dặng dặng ca."
"Hứng động" là lúc cảm hứng sáng tác bùng lên mạnh mẽ. Giữa đêm tuyết trắng xóa, Nguyễn Trãi thả hồn theo thiên nhiên, cảm nhận sự giao hòa giữa lòng người và đất trời. Những câu thơ được cất lên không chỉ đơn thuần là tiếng ngâm nga mà còn là sự thăng hoa của tâm hồn thi sĩ, là sự giải tỏa bao nỗi niềm sâu kín.
Cụm từ "dặng dặng ca" diễn tả giọng ngâm vang vọng, trầm bổng, như hòa quyện với tiếng gió, tiếng tuyết rơi. Đó không chỉ là niềm vui cá nhân mà còn là sự đồng điệu giữa tâm hồn thi nhân với thiên nhiên, vũ trụ.
5. Ý nghĩa và giá trị tư tưởng của bài thơ
Ngôn chí bài 3 không chỉ là bài thơ vịnh cảnh mà còn hàm chứa tư tưởng sâu sắc về nhân sinh. Qua những vần thơ thanh thoát, ta thấy được:
✔ Tinh thần an nhiên, thoát tục: Nguyễn Trãi lựa chọn cuộc sống ẩn dật, tránh xa những thị phi, bon chen chốn quan trường.
✔ Lối sống giản dị nhưng cao quý: Không màng vật chất xa hoa, ông tìm thấy niềm vui trong bữa cơm đạm bạc, trong công việc đồng áng giản đơn.
✔ Tình yêu thiên nhiên sâu sắc: Nhà thơ không chỉ ngắm nhìn mà còn hòa mình vào thiên nhiên, sống chan hòa với cây cỏ, đất trời.
✔ Tâm hồn nghệ sĩ: Dù sống giữa thiên nhiên thanh vắng, ông vẫn luôn dạt dào cảm xúc, vẫn say mê làm thơ, ngâm nga những vần điệu đẹp đẽ.
Với hình ảnh giản dị, giàu chất dân tộc, Nguyễn Trãi đã khắc họa nên chân dung một bậc hiền triết thanh cao, một con người dù lánh đời nhưng vẫn giữ nguyên chí hướng lớn lao và tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm.
Bài thơ không chỉ giúp ta hiểu rõ hơn về cuộc sống ẩn dật của Nguyễn Trãi, mà còn phản ánh một triết lý nhân sinh sâu sắc: Sống giản dị, an nhiên mới là hạnh phúc đích thực.
- Hêt -
